Życie nastolatka niesie wiele wyzwań. Z jednej strony pewne siebie, aktywne i pełne pasji do tego, co robią, a z drugiej spóźnialskie, zapominające o zobowiązaniach i z trudnościami dotyczącymi podstawowych zadań domowych. Czasami ciężko uwierzyć, że ten zdolny młody człowiek może mieć problemy w tak podstawowych sferach. A jednak. I nie jest to kwestia wieku, buntu czy mniejszej inteligencji. To kwestia kształtujących się funkcji wykonawczych, czyli tych, które pomagają człowiekowi w wielu życiowych sprawach: regulują zachowanie, pomagają w wyznaczaniu celów i dążą do równowagi między potrzebami i obowiązkami. Odpowiedni trening dotyczący właśnie tych funkcji pomoże nastolatkowi w osiąganiu pożądanych życiowo umiejętności, wzmacniając tym samym jego poczucie sprawstwa i kontroli nad sobą. Szczególnie ważne jest to teraz, kiedy nasi podopieczni przebywają na nauczaniu zdalnym, gdzie należy wykorzystywać wiele umiejętności wykonawczych. Trening tego rodzaju procesów poznawczych, uwzględniający specyfikę wieku nastoletniego, a skierowany do zatroskanych dorosłych, znajdziemy w książce R. Guare, C. Guare i P. Dawson „Nastolatki zdolne, ale rozkojarzone. Skuteczny trening umiejętności” Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
Pozycja ta od początku ujęła mnie językiem, którym została napisana: konkretnym, prostym a jednocześnie bogatym w informacje. Preferuję taki styl podczas czytania, gdyż łatwo go przeformułować w celu omawiania ważnych tematów z rodzicami, chociaż ta pozycja jest napisana przede wszystkim z myślą o rodzicach, więc język treści jest bardzo zrozumiały.
Początek zachęca do dalszej lektury, gdyż wskazuje, że to, co dzieje się z nastolatkiem, nie jest niczym nadzwyczajnym, a jedynie naturalnym etapem w dorastaniu. Owszem, są dzieciaki z większymi trudnościami w zakresie funkcji wykonawczych – i dlatego powstała ta książka. Uczy dorosłych w jaki sposób współpracować z nastolatkiem, aby rozwinął skrzydła. Warto przy tym pamiętać o jednym: nasz młody człowiek potrzebuje poczucia sprawczości i decyzyjności. Dyrektywna taktyka rodzicielska podczas dojrzewania przestaje więc zdawać egzamin. Owszem, rodzic nadal pozostaje autorytetem, ale z nastoletnim dzieckiem bardziej sprawdzają się negocjacje, kompromisy i pozytywna komunikacja. Wsparcie przy podnoszeniu się z porażek i zachęcanie do dalszych prób. Dyskretna, lub kiedy trzeba wzmocniona, kontrola obowiązków szkolnych, domowych i standardów zachowania. Tę postawę pięknie oddaje cytat „Odtąd będziesz występować w roli pomocnika i katalizatora, a nie matki czy ojca kwoki”. Kiedy uporamy się z tą kwestią, możemy przejść do pracy nad funkcjami wykonawczymi.
Na początek warto jednak wspomnieć, czym one są. Najprościej (i najkrócej) mówiąc, są to umiejętności potrzebne do skutecznego wykonywania zadań i rozwiązania problemów. Dzięki nim nastolatek (dorosły zresztą też) jest w stanie spełniać swoje własne plany i marzenia dotyczące przyszłości. Według opracowania autorów, są to dokładnie:
👉Hamowanie reakcji,
👉Pamięć operacyjna,
👉Kontrola emocjonalna,
👉Elastyczność,
👉Utrzymywanie uwagi,
👉Rozpoczynanie zadań,
👉Planowanie / ustalanie priorytetów,
👉Organizacja,
👉Zarządzanie czasem,
👉Wytrwałość w dążeniu do celu,
👉Metapoznanie.
Każda z tych umiejętności jest w sposób wyczerpujący omówiona, odnajdziemy przykłady na podstawie których możemy ocenić poziom jej rozwoju u nastolatka, a także sposoby na ich wzmacnianie (oprócz tego, osoby zainteresowane biologią i neurobiologią odnajdą w przystępny sposób opracowane informacje na temat rozwoju biologicznego tych funkcji). Istotny aspekt stanowią także zasady, na podstawie których dąży się do wzmacniania i rozwijania poszczególnych funkcji wykonawczych, a są to między innymi pomoc nastolatkowi w nauczeniu się danej umiejętności poprzez planowanie odpowiednich strategii czy zapewnianie odpowiedniej ilości wsparcia w taki sposób, żeby nastolatek odniósł sukces.
Zanim jednak przejdziemy do praktyki, niezbędne jest określenie poziomu rozwoju każdej z tych funkcji u nastolatka, a mówiąc inaczej: które stanowią jego słabą, a które mocną stronę. Pomoże w tym opracowany przez autorów kwestionariusz umiejętności wykonawczych w dwóch wersjach: jednej dla rodzica, a drugiej dla nastolatka. Kiedy już wypełnią te kwestionariusze, rodzic może porównać obydwa i rozpocząć rozmowę ze swoim nastolatkiem na temat słabych i mocnych stron oraz tego, co będzie wzmacniane i rozwijane w pierwszej kolejności. Co ciekawe (i ważne!) autorzy dają możliwość przetestowania rodzicom własnych umiejętności wykonawczych i wychowawczych, dzięki czemu będą wiedzieć na których mogą polegać podczas pracy ze swoim dzieckiem oraz jak ich styl rodzicielski wpływa na potencjalne wyniki (nie wspominając o relacjach).
Również motywowanie młodego człowieka i organizowanie jego środowiska w taki sposób, aby osiągał sukcesy, są dziedzinami poruszonymi w omawianej książce, a tym samym stanowią cenne uzupełnienie całości treści. Dla mnie są to szczególnie ważne działy, gdyż dają mnóstwo praktycznych wskazówek co do komunikacji z nastolatkami.
Książka znajdzie zastosowanie zarówno w gabinecie terapeutycznym, szkolnym, jak również w zaciszu domowym, gdyż to do rodziców jest głównie adresowana. Zawiera praktyczne podpowiedzi, które można wdrażać na co dzień. Stanowi kompendium podstawowej wiedzy, która niezbędna jest we właściwym wspieraniu nastolatków w rozwoju procesów poznawczych. Warto mieć ją w swojej bibliotece, szczególnie teraz, kiedy funkcje wykonawcze odgrywają jeszcze większą rolę w dobie nauczania zdalnego.