Celem kochającego rodzica powinno być zapewnienie swojemu dziecku szczęśliwego dzieciństwa, w którym doświadczy wsparcia, beztroski, zdrowych granic oraz pozna zasady społeczne. W idealnym świecie każdy młody człowiek miałby taki start. Niestety nie żyjemy w takiej rzeczywistości i zdarza się, że problemy i stan psychiczny rodziców uniemożliwiają dziecku cieszenie się przywilejami bezpiecznego dorastania. W takich sytuacjach bezcennym jest zapewnienie młodemu człowiekowi wsparcia chociaż jednego „bezpiecznego dorosłego”, który będzie pomagał w nawigowaniu przez życie pełnego chaosu i dezorganizacji spowodowanej sytuacją rodzinną. My, specjaliści szkolni, jesteśmy jednymi z takich osób. Dostępnych jest wiele źródeł, które mogą zapewnić nam pomoc merytoryczną w zagadnieniach dotyczących trudnych sytuacji dziecka. Dzisiaj chcę pokazać wam jedną z nich, która łączy przystępną teorię i ćwiczenia praktyczne. Wszystko to zawarte jest w dziele Margot Sunderland „Odwrócona relacja”.
Wspomniany przeze mnie poradnik jest dziełem skierowanym do osób pracujących z dziećmi, których rodzice uwikłani są w różnego rodzaju problemy. Z tego powodu opiekunowie nie są w stanie w odpowiedni sposób zaspokajać potrzeb emocjonalnych i dotyczących tworzenia relacji z własnym potomstwem. Skutkiem tego jest pozostawanie dziecka w samotności, przez co polega wyłącznie na sobie i własnych siłach. Może to kończyć się ucieczką w swój wewnętrzny świat, trudnościami w rozpoznawaniu, okazywaniu i panowaniu nad uczuciami (szczególnie gniewem i lękiem), zaburzeniami odżywiania, zachowania aż do popadania w uzależnienia.
Istotnym jest więc odpowiednie działanie ze strony dorosłych poprzez między innymi umiejętnie prowadzoną rozmowę. Część praktyczna omawianej książki zawiera wiele ćwiczeń, które pomagają w nawiązaniu i podtrzymywaniu relacji terapeutycznej z dziećmi, dzięki czemu zastanowią się nad swoim życiem i znaleźć sposoby bycia, myślenia oraz działania, które będą pomocne w satysfakcjonującym funkcjonowaniu. Zanim jednak dojdziemy do treści praktycznych, mamy szansę zapoznać się z różnymi problemami, których mogą doświadczać dorośli, co przekłada się na funkcjonowanie ich dzieci. Rodzicom z problemami często towarzyszy trudność w regulowaniu emocji dziecka (gdyż są zajęci regulowaniem swojego dystresu), brakuje im cierpliwości do reagowania na nieustanne, jednak adekwatne rozwojowo, potrzeby dziecka lub mogą być zbytnio zajęci własnymi problemami, by obdarzyć uwagą dzieci. Powoduje to spadek jakości życia potomstwa, jego zdolność uczenia się, odczuwania czy zdrowia psychicznego.
To bardzo ogólne informacje, jednak w książce odnajdziemy bardziej szczegółowe, dotyczące problemów rodziców:
- z lękiem,
- z gniewem,
- chorujących na depresję,
- stosujących przemoc wobec siebie,
- rozwodzących się,
- uzależnionych,
- chorujących lub umierających.
Każdy z tych tematów zawiera dwie części: pierwsza jest o tym, jak wygląda życie dziecka, które ma rodzica z danym problemem – omawiane są tutaj: epidemiologia, uczucia dziecka oraz funkcjonowanie jego mózgu – część dotyczącą biologii i mechanizmów neuroprzekaźnictwa pojawiających się przy danym problemie uważam za szczególnie cenne; druga mówi o tym jak pomóc: co robić, mówić i jak powinien się zachowywać specjalista chcący wesprzeć młodego człowieka. Wszystko to oparte jest na cytatach i przykładach z praktyki terapeutycznej autorki.
Drugą część książki stanowią praktyczne ćwiczenia, które służą nawiązaniu relacji z dzieckiem poprzez głęboki dialog, dający przestrzeń do zastanowienia i okazania swoich uczuć do rodzica, dzięki czemu jego świat wewnętrzny ma szansę się poukładać. Wyrażanie uczuć za pomocą odpowiednich słów jest jednym ze sposobów na regulację biologiczną i psychologiczną, co pomaga rozładować nadmierne pobudzenie czy trudne zachowania. Otwarta rozmowa jest niezwykle ważna dla dzieci z rodzicami z problemami, gdyż często nie mają one z kim porozmawiać – zazwyczaj unikają tematu domu, bo się go po prostu wstydzą. A ćwiczenia zaproponowane w książce są skonstruowane w taki sposób, że przeprowadzają przez cały proces rozmowy:
- zawierają cel, z którym zapoznaje się dorosły,
- instrukcje dla dziecka lub nastolatka, które prowadzący przekazuje swoimi słowami oraz
- rozwinięcie, gdzie można przeczytać o innym ujęciu omawianego problemu.
Przykładowe ćwiczenia to:
- Uczucia jakie budzi we mnie mama lub tata (porozmawianie o przeżyciach dziecka w związku z problemem rodzica),
- Góra zmartwień (uporanie się z katastroficznymi fantazjami dziecka)
- Straty i tęsknoty (przeżycie przez dziecko żałoby po czymś, co straciło przez problemy rodzica),
- Czego pragnę dla siebie i dla swojego życia (zorientowanie młodych opiekunów na własne potrzeby).
Przy adaptowaniu ćwiczeń należy unikać dwóch niebezpieczeństw: nadmiernej liczby pytań i braku empatii oraz mówienia dziecku co czuje. Te dwie kwestie utrudnią pozytywny rozwój relacji, a przez to udzielenie odpowiedniej pomocy.
Dzięki lekturze opisanej wyżej książki, czytelnik uzmysłowi sobie jak skomplikowany emocjonalnie jest świat wewnętrzny dziecka z problemowej rodziny oraz w jaki sposób uwidaczniają się te trudności (somatycznie, behawioralnie i w okazywaniu emocji na zewnątrz), dowie się jak pomagać młodemu człowiekowi zaopiekować się tymi trudnymi emocjami i komunikować swoje potrzeby, jak również pozna techniki wspierania i pracy z rodzicami, którzy wyrażą chęć do przepracowania swoich trudności. „Niniejsza książka ma więc pomóc tym wszystkim, którzy chcą podjąć działania prewencyjne oraz interwencje wspierające zmianę społeczną i ograniczające cierpienie dzieci i nastolatków”.